H Άποψη Ενός Θεραπευτή Για Τους Προσωπικούς Στόχους

“Να είναι κανείς ο εαυτός που πράγματι είναι”

Soren Kierkegaard

Tο κείμενο αυτό προέρχεται από μία διάλεξη που έκανε ο Carl Rogers το Δεκέμβριο του 1959 στο Haverford College της Pennsylvania. O Carl R.  Rogers (1902-1988) αποτελεί μία από τις πιο σημαντικές μορφές στο χώρο της ψυχοθεραπείας και της θεωρίας για την ανθρώπινη προσωπικότητα που έχει να επιδείξει ο αιώνας μας.

Μετάφραση: Γιώργος Πιντέρης, Ph.D.

* * *

Οι Ερωτήσεις

– “Ποιος είναι ο στόχος μου στη ζωή;”

– “Για ποιο πράγμα αγωνίζομαι;”

– “Ποιος είναι ο σκοπός μου;”

Αυτές είναι ερωτήσεις που κάθε άνθρωπος θέτει στον εαυτό του κάποια στιγμή, μερικές φορές ήρεμα και διαλογιστικά και άλλες μέσα σε μία αγωνιώδη αβεβαιότητα και απελπισία. Είναι παλιές, παλιές ερωτήσεις οι οποίες έχουν τεθεί και απαντηθεί σε κάθε αιώνα της ιστορίας. Εν τούτοις παραμένουν ερωτήσεις που κάθε άτομο πρέπει να τις απαντήσει για τον εαυτό του, με τον δικό του τρόπο. Είναι ερωτήσεις που, σα ψυχολόγος, ακούω να εκφράζονται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους καθώς άντρες και γυναίκες που διανύουν μία περίοδο προσωπικής αγωνίας προσπαθούν να μάθουν, ή να καταλάβουν, ή να διαλέξουν τις κατευθύνσεις που θα πάρουν στη ζωή τους.

Κατά κάποιον τρόπο δεν υπάρχει τίποτα  καινούριο που θα μπορούσε να λεχθεί σχετικά μ’ αυτές τις ερωτήσεις. Tο απόσπασμα που διάλεξα σαν υπότιτλο για αυτό το άρθρο είναι παρμένο από τα γραπτά του Kierkegaard ο οποίος πάλεψε με τις ερωτήσεις αυτές περισσότερο από έναν αιώνα πριν.

Θα φαινόταν παράτολμο να εκφράσει κανείς άλλη μία προσωπική γνώμη πάνω σ’ ολόκληρο αυτό το θέμα των στόχων και των σκοπών. Αλλά μια κι εργάστηκα για πολλά χρόνια με διαταραγμένα και δυσπροσάρμοστα άτομα πιστεύω ότι μπορώ να διαγράψω ένα μοτίβο. Μία τάση, κάτι κοινό στις προσωρινές απαντήσεις που έδωσαν στον εαυτό τους πάνω στις ερωτήσεις αυτές. Έτσι θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας την αντίληψή μου για το ποια είναι τα πράγματα που επιδιώκουν οι άνθρωποι, όταν είναι ελεύθεροι να διαλέξουν.

Μερικές Απαντήσεις

Πριν προσπαθήσω να σας ξεναγήσω στον κόσμο των προσωπικών μου εμπειριών με τους επισκέπτες μου, θα ήθελα να σας υπενθυμίσω ότι οι ερωτήσεις που ανέφερα δεν είναι ψευτο-ερωτήσεις ούτε και οι άνθρωποι στο παρελθόν ή το παρόν συμφωνούν στις απαντήσεις που δίνουν σ’ αυτές.

Όποτε οι άνθρωποι στο παρελθόν αναρωτιόντουσαν ποιος είναι ο σκοπός της ζωής τους, μερικοί απαντούσαν με τα λόγια της κατήχησης ότι «Ο κύριος σκοπός του ανθρώπου είναι να δοξάσει το Θεό».

Άλλοι έχουν καταλήξει σ΄ έναν πολύ πιο γήινο στόχο: να απολαύσουν, να απελευθερώσουν και να ικανοποιήσουν κάθε αίσθηση και επιθυμία.

Άλλοι πάλι – και αυτό ισχύει για αρκετούς σήμερα – θεωρούν σαν σκοπό της ζωής τους ν’ αποκτήσουν κάτι, όπως υλικά αγαθά, φήμη, γνώση, δύναμη.

Μερικοί έχουν ορίσει σαν αποκλειστική αιτία της ύπαρξής τους να δοθούν και ν΄ αφιερωθούν εντελώς σε κάποιο σκοπό έξω από τον εαυτό τους όπως τον χριστιανισμό ή τον κομμουνισμό. Ένας Χίτλερ είχε δει σαν σκοπό του να γίνει ο αρχηγός μίας κυρίαρχης ράτσας η οποία θα εξουσίαζε τους πάντες.

Σε έντονη αντίθεση, πολλοί ανατολικοί αγωνίστηκαν να εξαλείψουν όλες τις προσωπικές τους επιθυμίες και να αναπτύξουν απόλυτο αυτοέλεγχο.

Αναφέρω αυτή την πλατιά γκάμα επιλογών ώστε να δείξω μερικούς από τους πολύ διαφορετικούς στόχους για τους οποίους έζησαν άνθρωποι, και να προτείνω ότι πράγματι υπάρχουν πολλοί πιθανοί σκοποί.

Σε μία πρόσφατη σημαντική μελέτη ο Charles Morris ερεύνησε αντικειμενικά τα μονοπάτια της ζωής που προτιμήθηκαν από φοιτητές σε έξι διαφορετικές χώρες: Ινδία, Κίνα, Ιαπωνία, Καναδά, Ηνωμένες Πολιτείες και Νορβηγία. Όπως θα περίμενε κανείς βρήκε σημαντικές διαφορές στόχων ανάμεσα σε αυτές τις εθνικές ομάδες. Επίσης προσπάθησε με μία στατιστική ανάλυση των δεδομένων του να προσδιορίσει τις διαστάσεις των αξιών που φαίνεται να λειτουργούν στις χιλιάδες των συγκεκριμένων ατομικών προτιμήσεων.

Η πρώτη τέτοια διάσταση αξιών συμπεριλαμβάνει μία προτίμηση για μία υπεύθυνη, ηθική, αυτό-περιορισμένη συμμετοχή στη ζωή, εκτιμώντας και διατηρώντας τις ανθρώπινες κατακτήσεις.

Η δεύτερη δίνει έμφαση στην απόλυση της ενεργητικής δράσης για το ξεπέρασμα εμποδίων. Περιέχει την πεποίθηση για την πρωτοβουλία αλλαγής είτε στη λύση προσωπικών και κοινωνικών προβλημάτων ή στο να ξεπεραστούν εμπόδια στον φυσικό κόσμο.

Η τρίτη διάσταση δίνει έμφαση στην αξία που έχει η επίτευξη μιας εσωτερικής ζωής που να είναι αυτάρκης και μιας πλούσιας και αυξημένης αυτογνωσίας. Ο έλεγχος πάνω σε πρόσωπα και πράγματα απορρίπτεται και η προτίμηση είναι για μια βαθιά συμπονετική επίγνωση του εαυτού και των άλλων.

Η τέταρτη διαγραφόμενη διάσταση δίνει αξία στη δεκτικότητα προς τους ανθρώπους και τη φύση. Η έμπνευση γίνεται αντιληπτή σαν να προέρχεται από μία πηγή που βρίσκεται έξω από τον εαυτό και το άτομο ζει και εξελίσσεται μέσα σε μία αφοσιωμένη δεκτικότητα προς την πηγή αυτή.

Η πέμπτη και τελευταία διάσταση δίνει έμφαση στην αισθησιακή απόλαυση και την απόλαυση του εαυτού. Δίδεται αξία στις απλές χαρές της ζωής, την εγκατάλειψη στη στιγμή και στο να είναι κανείς αβίαστα δεκτικός στη ζωή.

Η έρευνα αυτή είναι σημαντική. Είναι μία από τις πρώτες που μετρά αντικειμενικά τις απαντήσεις που δίνονται σε διαφορετικές κοινωνίες στην ερώτηση: Ποιος είναι ο σκοπός της ζωής μου; Βοήθησε επίσης στο να προσδιοριστούν οι βασικές διαστάσεις βάσει των οποίων γίνεται η επιλογή. Όπως λέει και ο Morris, αναφερόμενος σ’ αυτές τις διαστάσεις, «Είναι σαν τα άτομα σε διαφορετικές κοινωνίες να έχουν από κοινού πέντε βασικές τονικότητες στις μουσικές κλίμακες πάνω στις οποίες συνθέτουν διαφορετικές μελωδίες».

Μια Άλλη Άποψη

Παρόλα αυτά πιάνω τον εαυτό μου ακαθόριστα δυσαρεστημένο με την έρευνα αυτή. Κανένας από τους τρόπους ζωής που ο Morris έθεσε σαν πιθανές εκλογές ενώπιον των φοιτητών, και καμία από τις διαστάσεις των παραγόντων που μελέτησε, δεν φαίνεται να συμπεριλαμβάνει ικανοποιητικά το σκοπό της ζωής που προκύπτει από την εμπειρία που έχω με τους επισκέπτες μου.

Καθώς παρατηρώ τους ανθρώπους, την ώρα της θεραπείας τους, τον έναν μετά τον άλλον να παλεύουν για να βρουν έναν τρόπο ζωής για τον εαυτό τους, μοιάζει να υπάρχει ένα γενικό μοτίβο το οποίο αναπτύσσεται και το οποίο δεν συλλαμβάνει καμία από τις περιγραφές του Morris.

Ο καλύτερος τρόπος να διατυπώσω αυτό το σκοπό ζωής, όπως τον βλέπω να διαφωτίζεται στη σχέση μου με τους επισκέπτες μου, είναι με το να χρησιμοποιήσω τα λόγια του Soren Kierkegaard: «Να είναι κανείς ο εαυτός που πραγματικά είναι».

Έχω αρκετή επίγνωση ότι αυτό μπορεί να ακούγεται τόσο απλό ώστε να είναι άτοπο. Το να ‘ναι κανείς αυτό που είναι, φαίνεται περισσότερο σαν μια διατύπωση ενός αυτονόητου γεγονότος παρά σαν σκοπός ζωής. Τι σημαίνει; Τι υπαινίσσεται; Θέλω ν’ αφιερώσω το υπόλοιπο των παρατηρήσεών μου σ’ αυτά τα ερωτήματα.

Θα δηλώσω εξαρχής ότι φαίνεται να σημαίνει και να υπαινίσσεται παράξενα πράγματα. Από την εμπειρία μου με τους επισκέπτες μου και από το δικό μου ψάξιμο, ανακαλύπτω τον εαυτό μου να καταλήγει σε απόψεις που, δέκα ή δεκαπέντε χρόνια πριν, θα μου ήταν πολύ ξένες. Έτσι πιστεύω ότι θα κοιτάξετε αυτές τις απόψεις με κριτικό σκεπτικισμό, και θα τις δεχτείτε μόνο στο βαθμό που ακούγονται σαν αληθινές με βάση τη δική σας εμπειρία.

KATEYΘYNΣEΙΣ ΠOY ΠAΙPNOYN OΙ EΠΙΣKEΠTEΣ MOY

Για να δούμε αν μπορώ να σκιαγραφήσω και να ξεκαθαρίσω μερικά από τα μοτίβα και τις τάσεις που βλέπω καθώς εργάζομαι με τους επισκέπτες μου. Στη σχέση μου με τα άτομα αυτά, ο σκοπός μου είναι να παρέχω ένα κλίμα που περιέχει όσο το δυνατόν περισσότερη ασφάλεια, ζεστασιά και όση συμπονετική κατανόηση μπορώ αυθεντικά να έχω μέσα μου. Δεν έχω βρει να είναι ικανοποιητικό ή βοηθητικό να παρεμβαίνω στην εμπειρία του επισκέπτη μου με διαγνωστικές ή ερμηνευτικές εξηγήσεις, ούτε με συμβουλές και καθοδήγηση. Συνεπώς οι τάσεις που βλέπω μου φαίνονται πως προέρχονται από τον ίδιο τον επισκέπτη αντί να πηγάζουν από μένα.

(Εν τούτοις δε μπορώ ν’ αποκλείσω την πιθανότητα κάποιος ν’ αποδείξει ότι οι τάσεις που πρόκειται να περιγράψω μπορεί με κάποιον έμμεσο τρόπο ή σε κάποιο βαθμό να έχουν προκληθεί από μένα. Ο λόγος που τις περιγράφω σαν να συμβαίνουν στον επισκέπτη μέσα στα πλαίσια μιας σχέσης ασφάλειας είναι διότι αυτή η εξήγηση μου φαίνεται πιθανότερη).

Μακριά από προσόψεις

Πρώτα παρατηρώ μία χαρακτηριστική τάση που δείχνει ο επισκέπτης ν’ απομακρυνθεί, διστακτικά και φοβισμένα, από έναν εαυτό που δεν είναι. Μ’ άλλα λόγια παρόλο που μπορεί να μην αναγνωρίζει προς τα πού πηγαίνει, απομακρύνεται από κάτι. Και βέβαια κάνοντας κάτι τέτοιο αρχίζει να ορίζει έστω και αφαιρετικά τι είναι.

Αρχικά αυτό θα μπορούσε να διατυπωθεί απλά σαν ο φόβος προκειμένου να δείξει τι είναι. Έτσι ένας δεκαοχτάχρονος νέος λέει σε μία από τις αρχικές μας συνεντεύξεις: «Ξέρω ότι δεν αξίζω και πολλά, και φοβάμαι ότι θα το ανακαλύψουν. Γι’ αυτό τα κάνω όλα αυτά. Κάποια μέρα θα ανακαλύψουν ότι δεν αξίζω. Απλά προσπαθώ όσο το δυνατόν να αναβάλλω εκείνη τη μέρα… Αν με γνώριζες όπως γνωρίζω τον εαυτό μου… Δεν πρόκειται να σου πω τι άνθρωπος πραγματικά πιστεύω πως είμαι. Αυτό είναι το σημείο στο οποίο δεν θα συνεργαστώ… Δεν θα έκανε καλό στη γνώμη που έχεις για μένα να γνωρίζεις τι πιστεύω εγώ για τον εαυτό μου».

Γίνεται φανερό ότι αυτή καθαυτή η περιγραφή αυτού του φόβου είναι μέρος της διαδικασίας ώστε να γίνει αυτός που πραγματικά είναι. Αντί να είναι απλά και μόνο μία πρόσοψη, έρχεται πλησιέστερα στο να είναι ο εαυτός του, δηλαδή ένα φοβισμένο άτομο που κρύβεται πίσω από μία πρόσοψη διότι θεωρεί τον εαυτό του ότι παραείναι απαίσιος ώστε ν’ αφήσει να φανεί.

Μακριά από «πρέπει»

Άλλη μια τάση αυτού του είδους είναι η σταδιακή απομάκρυνση του ατόμου από την επιβεβλημένη εικόνα του τι «θα πρέπει να είναι». Μερικοί άνθρωποι έχουν αφομοιώσει τόσο βαθιά από τους γονείς τους την έννοια «θα έπρεπε να είμαι καλός» ή «οφείλω να είμαι καλός», που μόνο με πολύ μεγάλη εσωτερική πάλη καταφέρνουν να απομακρυνθούν από αυτό τον στόχο.

Έτσι μία νέα γυναίκα, περιγράφοντας τη δυσάρεστη σχέση που είχε με τον πατέρα της, πρώτα μιλάει για το πόσο ήθελε την αγάπη του, «Νομίζω πως παρόλο αυτό το γενικό συναίσθημα που ανέκαθεν είχα για τον πατέρα μου, στην πραγματικότητα ήθελα πολύ να έχω μια καλή σχέση μαζί του… Ήθελα τόσο πολύ να τον έχω να νοιάζεται για μένα, και εν τούτοις δεν έμοιαζε να παίρνω αυτά που πράγματι ήθελα».

Πάντοτε ένιωθε πως ήταν υποχρεωμένη να ανταπεξέρχεται σε όλες του τις απαιτήσεις και τις προσδοκίες και αυτό ήταν «πέρα από τις δυνάμεις μου. Γιατί μόλις ανταποκριθώ στη μία βγαίνει άλλη κι άλλη κι άλλη, και ποτέ δεν μπορώ ν’ ανταπεξέλθω. Είναι σαν μία ατέλειωτη αλυσίδα απαιτήσεων».

Νιώθει ότι ήταν μαζί του όπως και η μητέρα της, υποτακτική και υποχωρητική, προσπαθώντας πάντα να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του:

«Και στην πραγματικότητα δεν θέλω να είμαι τέτοιος άνθρωπος. Βρίσκω πως δεν είναι ωραίο να είναι κανείς έτσι αλλά, παρόλα αυτά, νομίζω ότι πιστεύω πως έτσι πρέπει να είσαι αν θέλεις να σε παραδέχονται και να σε αγαπάνε. Και εν τούτοις ποιος θα ήθελε ν’ αγαπήσει κάποιον που είναι τόσο υποτακτικός;».

Ο ψυχολόγος απάντησε: «Ποιος πράγματι θα μπορούσε να αγαπήσει ένα χαλί;».

Συνέχισε λέγοντας, «Τουλάχιστον δεν θα ήθελα ν’ αγαπηθώ από έναν άνθρωπο που θ’ αγαπούσε ένα χαλί!».

Έτσι, παρόλο που οι λέξεις αυτές δεν αποκαλύπτουν τίποτα για τον εαυτό προς τον οποίο μπορεί να βαδίζει, η αποστροφή και η ειρωνεία στη φωνή και στα λόγια της δείχνουν ξεκάθαρα ότι απομακρύνεται από έναν εαυτό που πρέπει να είναι καλός, που πρέπει να είναι υποχωρητικός.

Είναι αρκετά περίεργο, αλλά μερικά άτομα ανακαλύπτουν ότι ένιωθαν υποχρεωμένοι να θεωρούν τους εαυτούς τους κακούς, και είναι ακριβώς από αυτή την αντίληψη του εαυτού τους που ανακαλύπτουν ότι απομακρύνονται.

Ένας νεαρός δείχνει πολύ καθαρά αυτή τη μετακίνηση. Λέει: «Δεν ξέρω πως απόκτησα αυτή την εντύπωση, ότι το σωστό είναι να ντρέπομαι για τον εαυτό μου… Το να ντρέπομαι για τον εαυτό μου μου φαίνεται εντελώς φυσικό… Ότι υπήρχε ένας κόσμος μέσα στον οποίο ήμουν υποχρεωμένος να ντρέπομαι για τον εαυτό μου… Αν είσαι κάτι που το απορρίπτουν τόσο πολύ, τότε υποθέτω πως ο μόνος δρόμος που σου απομένει προκειμένου να έχεις οποιαδήποτε αυτοεκτίμηση είναι με το να ντρέπεσαι για εκείνο το κομμάτι σου που δεν γίνεται παραδεκτό…  αλλά τώρα αρνούμαι πεισματικά να κάνω πράγματα από την παλιά σκοπιά… Είναι σαν να έχω πεισθεί ότι κάποιος είπε, ‘Ο μόνος τρόπος που πρέπει να υπάρχεις είναι με το να ντρέπεσαι για τον εαυτό σου, οπότε έτσι πρέπει να είσαι!’ κι εγώ το δέχτηκα για πολύ πολύ καιρό λέγοντας ‘Εντάξει, αυτός είμαι!’ και τώρα αντιστέκομαι σ’ εκείνον τον κάποιο, λέγοντας ‘Δε με νοιάζει ότι και να λες. Δεν ντρέπομαι για τον εαυτό μου!’.

Γίνεται φανερό ότι εγκαταλείπει την εικόνα για τον εαυτό του σαν «κακός» και «άξιος ντροπής».

Μακριά από προσδοκίες

Άλλοι επισκέπτες ανακαλύπτουν ότι απομακρύνονται από εκείνο που περιμένει η κοινωνία να είναι. Στην παρούσα βιομηχανική κοινωνία μας, για παράδειγμα, υπάρχουν τεράστιες πιέσεις ν’ αποκτήσει κανείς τα χαρακτηριστικά που προσδοκούμε από τον «άνθρωπο της εταιρείας». Έτσι κάποιος πρέπει να εντάσσεται πλήρως στην ομάδα, να βάλει τις ανάγκες της ομάδας πάνω από την ατομικότητά του και γενικά να γίνει ο «συγκροτημένος άνθρωπος, ο οποίος μπορεί να τα βγάλει πέρα με τους υπόλοιπους συγκροτημένους ανθρώπους».

Σε μία πρόσφατη έρευνα που έκανε πάνω στις αξίες των φοιτητών ο Jacob συνοψίζει τα ευρήματά του, λέγοντας: «Ο κυριότερος συνολικός αντίκτυπος της (Αμερικάνικης) ανώτατης παιδείας στις αξίες των φοιτητών είναι να επιφέρει γενική αποδοχή μιας δέσμης από στάνταρ και απόψεις που είναι χαρακτηριστικά των ανδρών και γυναικών που έχουν σπουδάσει στα κολέγια της Αμερικάνικης κοινωνίας… Ο αντίκτυπος της πανεπιστημιακής εμπειρίας είναι να  … κοινωνικοποιήσει το άτομο, να το ραφινάρει, να λουστράρει, η να ‘διαμορφώσει’ τις αξίες του έτσι ώστε να ταιριάζει άνετα στις τάξεις των Αμερικανών πανεπιστημιακών αποφοίτων.

Ενάντια σ’ αυτές τις πιέσεις για συμβιβασμό, βρίσκω πως όταν οι επισκέπτες αφεθούν ελεύθεροι να είναι όπως θέλουν, τείνουν ν’ απεχθάνονται και ν’ αμφισβητούν την τάση που έχει η εταιρεία, το κολέγιο και η κοινωνία να τους καλουπώσει προς οποιαδήποτε κατεύθυνση.

Ένας από τους επισκέπτες μου λέει αρκετά θυμωμένος: «Προσπαθούσα για τόσα χρόνια να ζήσω σύμφωνα με ό,τι είχε νόημα για τους άλλους, ενώ για μένα δεν είχε στην πραγματικότητα κανένα απολύτως νόημα. Μέσα μου διαισθανόμουν ότι είμαι πολύ περισσότερο από αυτό».

Έτσι, όπως και οι άλλοι, τείνει ν’ απομακρύνεται από το να είναι οι προσδοκίες κάποιων άλλων.

Μακριά από το να ευχαριστείς τους άλλους

Βρίσκω ότι πολλά άτομα έχουν διαμορφώσει τον εαυτό τους προσπαθώντας να ικανοποιούν άλλους, αλλά και πάλι, όταν αφεθούν ελεύθεροι, απομακρύνονται από το να είναι τέτοιοι άνθρωποι.

Έτσι κάποιος ελεύθερος επαγγελματίας αναλογιζόμενος την πορεία εξέλιξής του, μου γράφει, προς το τέλος της θεραπείας του: «Τελικά ένιωσα πως απλά έπρεπε ν’ αρχίσω να κάνω αυτό που εγώ ήθελα και όχι εκείνο που πίστευα ότι έπρεπε να κάνω, ανεξάρτητα από το τι ένιωθαν οι άλλοι. Αυτό αποτελεί μία πλήρη αντιστροφή ολόκληρης της ζωής μου. Πάντα ένιωθα πως ήμουν υποχρεωμένος να κάνω πράγματα επειδή τα περίμεναν οι άλλοι από μένα ή – ακόμα πιο σημαντικό – για να κάνω τους άλλους να με συμπαθούν. Ας πάνε στα κομμάτια! Νομίζω πως από δω και μπρος είμαι απλά ο εαυτός μου – φτωχός ή πλούσιος, καλός ή κακός, λογικός ή παράλογος, διάσημος ή άσημος. Έτσι θέλω να εκφράσω ένα «ευχαριστώ» για τον ρόλο που έπαιξες στο να με βοηθήσεις να ανακαλύψω τη φράση του Σαίξπηρ ‘Προς τον εαυτό σου να είσαι αληθινός’».

Έτσι θα μπορούσε κανείς να πει πως μ’ έναν κάπως διαφορετικό τρόπο, οι επισκέπτες ορίζουν το στόχο τους, τον σκοπό τους, ανακαλύπτοντας μέσα στην ελευθερία και ασφάλεια μιας σχέσης με αποδοχή, μερικές από τις κατευθύνσεις που δεν επιθυμούν να πάρουν. Προτιμούν να μην κρύβουν τον εαυτό τους και τα συναισθήματά τους από τον εαυτό τους ή ακόμα και από μερικούς ανθρώπους που τους είναι σημαντικοί. Δεν επιθυμούν να είναι εκείνο που «πρέπει» να είναι, είτε αυτή η προσταγή προέρχεται από τους γονείς είτε από την κοινωνία. Δεν επιθυμούν να καλουπώνουν τον εαυτό τους και τη συμπεριφορά τους σε φόρμες που απλά και μόνον θα ευχαριστήσουν τους άλλους. Μ’ άλλα λόγια, δεν διαλέγουν να είναι τίποτα τεχνητό, τίποτα επιβεβλημένο, τίποτα που καθορίζεται εκ των έξω. Αντιλαμβάνονται ότι τέτοιοι στόχοι δεν έχουν αξία, παρόλο που μπορεί να έχουν ζήσει μ’ αυτούς για όλη την μέχρι τώρα ζωή τους.

Προς το να είναι κανείς εξέλιξη

Αλλά τι θέσεις περιέχει η εμπειρία αυτών των επισκεπτών; Θα προσπαθήσω να περιγράψω μερικές από τις πτυχές που βλέπω, στις κατευθύνσεις τις οποίες παίρνουν.

Η πρώτη παρατήρηση είναι δύσκολο να διατυπωθεί γιατί δεν διαθέτουμε επαρκές λεξιλόγιο ώστε να την περιγράψουμε. Οι επισκέπτες φαίνεται να κατευθύνονται προς το να είναι περισσότερο μια ανοιχτή πορεία, μια ρευστότητα, μια διαρκής αλλαγή. Δεν τους ενοχλεί ν’ ανακαλύπτουν ότι δεν είναι της ίδιας μορφής άνθρωποι από τη μία μέρα στην άλλη, ότι δεν έχουν πάντα τα ίδια συναισθήματα προς ένα δεδομένο άνθρωπο ή εμπειρία, ότι δεν είναι πάντα σταθεροί. Είναι μία ρευστότητα και φαίνονται πιο ικανοποιημένοι να συνεχίζουν ν’ ακολουθούν την εσωτερική τους ροή. Μειώνεται η επιθυμία τους για συμπεράσματα και για οριστικές διατυπώσεις.

Ένας επισκέπτης λέει: «Τα πράγματα σίγουρα αλλάζουν, αφού δεν μπορώ να προβλέψω ούτε την ίδια μου τη συμπεριφορά πια. Αυτό ήταν κάτι που πριν, μπορούσα να το κάνω. Τώρα, ούτε που γνωρίζω ποια θα είναι η επόμενη κουβέντα μου. Είναι πολύ παράξενο συναίσθημα… Ακόμα και αυτή τη στιγμή νιώθω έκπληκτος που τα λέω αυτά… Κάθε φορά βλέπω και κάτι καινούριο. Είναι μία περιπέτεια στο άγνωστο τώρα… Αρχίζω να το ευχαριστιέμαι, μου δίνει χαρά ακόμα και όταν μιλάω για όλα εκείνα τα αρνητικά πράγματα του παρελθόντος».

Αρχίζει να απολαμβάνει τον εαυτό του σαν ρευστή πορεία, αρχικά στην ώρα της θεραπείας, αλλά αργότερα θ’ ανακαλύψει ότι αυτό επεκτείνεται και στη ζωή του. Δεν μπορώ παρά να θυμηθώ την περιγραφή του Kierkegaard για το άτομο που υπάρχει πραγματικά. «Το υπαρκτό άτομο είναι διαρκώς μία πορεία του γίγνεσθαι… και μεταφράζει όλη του τη σκέψη μ’ έναν προσανατολισμό πορείας. Ισχύει το ίδιο που ισχύει μ’ έναν συγγραφέα και το ύφος γραφής του. Διότι το μόνο που διαθέτει είναι ένα ύφος που ποτέ δεν είναι οριστικοποιημένο, αλλά κάθε φορά που ξεκινά αναταράσσει τα νερά της γλώσσας με τέτοιο τρόπο, ώστε ακόμα και η πιο κοινή έκφραση του προκύπτει με τη φρεσκάδα μιας νέας γέννησης».

Βρίσκω πως το απόσπασμα αυτό συλλαμβάνει με έναν εξαιρετικό τρόπο την κατεύθυνση προς την οποία κινούνται οι επισκέπτες, δηλαδή προς το να γίνουν η εξελικτική πορεία του δυναμικού τους και όχι ένας σταθερός και αμετάβλητος στόχος.

Προς το να είναι κανείς πολυσύνθετος

Η διαδικασία αυτή συμπεριλαμβάνει επίσης το να είναι κανείς μία πολύπλοκη διαδικασία. Ένας από τους ψυχολόγους μας, που κι ο ίδιος έχει βοηθηθεί πολύ από την ψυχοθεραπεία, ήρθε πρόσφατα να συζητήσει μαζί μου τη σχέση του μ’ έναν πολύ δύσκολο και ψυχικά διαταραγμένο επισκέπτη του. Μου προξένησε το ενδιαφέρον ότι δεν επιθυμούσε να κουβεντιάσει για τον επισκέπτη του, παρά μόνο πολύ σύντομα. Αυτό που ήθελε περισσότερο ήταν να βεβαιωθεί αν είχε ο ίδιος ξεκάθαρη επίγνωση των συναισθημάτων του στη σχέση, τα ζεστά του συναισθήματα προς τον επισκέπτη, την ενόχληση και την υπερένταση που ένιωθε μερικές στιγμές, το συμπονετικό του ενδιαφέρον για το καλό του επισκέπτη, τον φόβο του μήπως ο επισκέπτης γίνει ψυχωτικός, την ανησυχία του για το τι θα σκεφτούν οι άλλοι αν η υπόθεση δεν πάει καλά. Αντιλήφθηκα ότι η γενική πεποίθηση του, ήταν πως αν μπορούσε να είναι όλα του τα πολύπλοκα, εναλλασσόμενα και μερικές φορές αντιφατικά συναισθήματα στη σχέση, τότε όλα θα πήγαιναν καλά. Αν όμως ήταν μόνο ένα μέρος των συναισθημάτων του, και κατά το υπόλοιπο μία πρόσοψη ή μία άμυνα, ήταν βέβαιος πως η σχέση δεν θα ήταν καλή. Βρίσκω πως αυτή η επιθυμία να είναι κανείς ολόκληρος ο εαυτός του μια δεδομένη στιγμή ( όλη του η πολυπλοκότητα και ο πλούτος χωρίς να κρύβει ή να φοβάται τίποτα από τον εαυτό του) αποτελεί μία κοινή επιθυμία όσων μοιάζει να έχουν κινηθεί επιτυχώς στη θεραπεία τους. Δεν χρειάζεται να πω ότι αυτός είναι ένας δύσκολος και, στην απόλυτη έννοια του, αδύνατος στόχος. Παρόλα αυτά μία από τις πιο φανερές τάσεις στους επισκέπτες είναι να κινούνται προς το να γίνουν ολόκληρη η πολυπλοκότητα ενός εαυτού που αλλάζει σε κάθε σημαντική στιγμή.

Προς το να είναι κανείς ανοιχτός στην εμπειρία

«Το να είναι κανείς ο εαυτός που πράγματι είναι» συμπεριλαμβάνει κι άλλες συνιστώσες. Μία που την έχουμε ήδη αναφέρει έμμεσα είναι ότι το άτομο κινείται προς το να ζει σε μία ανοιχτή, φιλική και κοντινή σχέση προς την εμπειρία του. Αυτό δε συμβαίνει εύκολα. Συχνά καθώς ο επισκέπτης αισθάνεται κάποια νέα πλευρά του, αρχικά την απορρίπτει.

Ένας νεαρός νιώθει και εκφράζει την ισχυρή εξάρτησή του. Καταλήγει λέγοντας: «Είμαι αυτό το μικρό αγοράκι που ικετεύει, ζητιανεύει – τι είναι αυτή η χειρονομία (κρατώντας τα χέρια του προς τα πάνω σε ικεσία) – ζητιανεύει ‘Σας παρακαλώ μου κάνετε τη χάρη;’. Είναι τρομερό! Ποιος, εγώ; Να ικετεύω; Αυτό είναι ένα συναίσθημα που ποτέ δεν ένιωσα καθαρά, κάτι που ποτέ δεν ήμουν!».

Δεν μπορεί ν’ ανεχθεί την εμπειρία των ικετευτικών του συναισθημάτων. Αλλά σταδιακά φτάνει σε ένα σημείο να τ’ αποδεχτεί και να τ’ αγκαλιάσει σαν κομμάτι του εαυτού του, να ζήσει και μ’ αυτά και μέσα σ’ αυτά καθώς προκύπτουν.

Ένας άλλος νεαρός μ’ ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα τραυλίσματος, προς το τέλος της θεραπείας του, αφήνει τον εαυτό του να είναι ανοιχτός σε μερικά από τα θαμμένα του συναισθήματα. Λέει: «Ήταν μία τρομερή μάχη. Ποτέ δεν το είχα αντιληφθεί. Υποθέτω πως ήταν πολύ οδυνηρό να φτάσω σε τέτοιο ύψος υπερέντασης. Εννοώ ότι τώρα μόλις αρχίζω να το νιώθω. Πόσο τρομερός πόνος… Ήταν τρομερό να μιλάω. Εννοώ ήθελα να μιλήσω και δεν ήθελα. Τώρα ξέρω – είναι σκέτη υπερένταση – τρομερή υπερένταση – στρες – αυτή είναι η λέξη, τόσο πολύ στρες αυτό που ένιωθα. Τώρα αρχίζω να το πρωτονιώθω μετά από τόσα χρόνια, είναι τρομερό. Ακόμα και τώρα δύσκολα αναπνέω, είμαι τόσο στραγγαλισμένος μέσα μου, τόσο σφιγμένος… Νιώθω σαν να έχω συντριβεί (αρχίζει να κλαίει). Ποτέ δεν το είχα αντιληφθεί, ποτέ μου δεν το ήξερα».

Εδώ ανοίγει τον εαυτό του σε εσωτερικά συναισθήματα που σίγουρα δεν του είναι καινούρια, αλλά τα οποία μέχρι τώρα ποτέ δεν κατάφερε να τα βιώσει πλήρως. Τώρα που μπορεί να επιτρέψει στον εαυτό του να τα βιώσει, θα τα βρει τρομερά, και θα μπορέσει να ζήσει πιο κοντά στην εμπειρία του.

Σταδιακά οι επισκέπτες μαθαίνουν ότι η εμπειρία είναι μία φιλική πηγή κι όχι ένας απειλητικός εχθρός. Έτσι ήταν πιστεύω και για κάποιον επισκέπτη μου που, προς το τέλος της θεραπείας του, όταν ένιωθε μπερδεμένος για κάποιο θέμα, έβαλε το πρόσωπό του στις παλάμες του και είπε: «Τώρα τι στο καλό νιώθω; Θέλω να το πλησιάσω. Θέλω να μάθω τι είναι». Μετά, περίμενε ήσυχα και υπομονετικά, μέχρι που μπορούσε να ξεχωρίσει ακριβώς ο συναίσθημα που του είχε δημιουργηθεί.

Συχνά διαισθάνομαι ότι ο επισκέπτης προσπαθεί ν’ ακούσει τον εαυτό του, προσπαθεί ν’ ακούσει τα μηνύματα που του στέλνουν οι ψυχολογικές αντιδράσεις του. Φτάνει στο σημείο όπου αντιλαμβάνεται πως οι εσωτερικές του αντιδράσεις και εμπειρίες, τα μηνύματα των αισθήσεων και των σπλάχνων του, είναι φιλικά. Φτάνει στο σημείο να θέλει να είναι κοντά στις εσωτερικές του πηγές πληροφόρησης, παρά να τις έχει απομονώσει.

O Maslow, στην έρευνα των ανθρώπων που ονομάζει αυτό-πραγματωμένους, σημειώνει το ίδιο ακριβώς χαρακτηριστικό. Μιλώντας γι’ αυτούς του ανθρώπους, λέει: «Η ευκολία με την οποία διαπερνούν την πραγματικότητα, η σχεδόν παιδική ή ζωώδης αποδοχή και ο αυθορμητισμός τους, υποδηλώνουν μία υπερέχουσα επίγνωση των ορμών τους, των επιθυμιών, των απόψεων και γενικά των υποκειμενικών τους αντιδράσεων».

Αυτή η αυξημένη αποδοχή των εσωτερικών διαδικασιών συνδέεται με μία παρόμοια αποδοχή στις εμπειρίες της εξωτερικής πραγματικότητας. O Maslow θα μπορούσε να μιλάει και για επισκέπτες που γνώρισα όταν λέει, «οι αυτοπραγματωμένοι άνθρωποι έχουν μία υπέροχη δυνατότητα να απολαμβάνουν ξανά και ξανά, με φρεσκάδα και αφέλεια, τα βασικά καλά της ζωής με θαυμασμό, χαρά, ακόμα και έκσταση, όσο στείρες και να φαίνονται για τους άλλους αυτές οι εμπειρίες».

Προς μία αποδοχή των άλλων

Στενά συνδεδεμένη με αυτή την αποδοχή της εσωτερικής και εξωτερικής εμπειρίας γενικά είναι και μία ανοιχτή διάθεση και αποδοχή προς τους άλλους ανθρώπους. Καθώς ο επισκέπτης κινείται προς μία αποδοχή της εμπειρίας του, κινείται επίσης και προς μιαν αποδοχή της εμπειρίας των άλλων. Εκτιμά και απολαμβάνει και την δική του αλλά και την εμπειρία των άλλων γι’ αυτό που είναι. Για να φέρουμε και πάλι τον Maslow σε σχέση με τα’ αυτοπραγματωμένο του άτομο: «Κανείς δεν παραπονιέται που το νερό είναι υγρό ή τα βράχια σκληρά… Όπως το παιδί που κοιτάει τον κόσμο με διάπλατα και αθώα μάτια, αλλά παρατηρώντας και σημειώνοντας ό,τι υπάρχει, με τον ίδιο τρόπο βλέπει την ανθρώπινη φύση στον εαυτό του και τους άλλους το αυτοπραγματωμένο άτομο». Αυτή η αποδεκτική νοοτροπία προς αυτό που υπάρχει, βρίσκω ν’ αναπτύσσεται και στους επισκέπτες που κάνουν ψυχοθεραπεία.

Προς μία εμπιστοσύνη στον εαυτό

Ένας ακόμα τρόπος να περιγράψω αυτό το μοτίβο που βλέπω σε κάθε επισκέπτη είναι με το να πω ότι σταδιακά και αυξανόμενα εμπιστεύεται και εκτιμά την εξελικτική διαδικασία που είναι ο εαυτός του. Παρατηρώντας τους επισκέπτες μου κατανοώ καλύτερα τους δημιουργικούς ανθρώπους. Για παράδειγμα, ο Ελ Γκρέκο, κοιτάζοντας κάποιους από τους πρώτους πίνακες πρέπει να είχε αντιληφθεί ότι «οι καλοί ζωγράφοι δεν ζωγραφίζουν έτσι». Όμως εμπιστεύτηκε τα βιώματά του, την εξελικτική διαδικασία του εαυτού του, αρκετά ώστε να συνεχίσει να εκφράζει τις δικές του μοναδικές αντιλήψεις. ήταν σαν να μπορούσε να πει, «οι καλοί ζωγράφοι δεν ζωγραφίζουν έτσι, αλλά εγώ έτσι ζωγραφίζω». Ή, για να πάμε σε κάποιον άλλο τομέα, ο Έρνεστ Χέμινγουεη σίγουρα γνώριζε ότι οι «καλοί συγγραφείς δεν γράφουν έτσι». Αλλά ευτυχώς κινήθηκε προς το να γίνει ο Χέμινγουεη, παρά η αντίληψη κάποιου άλλου για το τι είναι καλός συγγραφέας. Ο Αϊνστάιν φαίνεται ότι συνήθως ξέχναγε ότι ένας καλός φυσικός δεν έκανε σκέψεις σαν τις δικές του. Αντί η ανεπαρκής ακαδημαϊκή του προετοιμασία στη φυσική να του γίνει ανασταλτικός παράγοντας, απλά κινήθηκε προς το να γίνει Αϊνστάιν, προς το να έχει τις δικές του σκέψεις, προς το να είναι όσο μπορούσε αληθινά και βαθύτερα ο εαυτός του. Αυτό δεν είναι ένα φαινόμενο που συναντάται μόνο στους καλλιτέχνες ή τους μεγαλοφυείς. Ξανά και ξανά ανάμεσα στους επισκέπτες μου έχω δει απλούς ανθρώπους να γίνονται σημαντικοί και δημιουργικοί στο δικό τους χώρο, καθώς αναπτύσσουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στις εσωτερικές τους διαδικασίες, έχουν τολμήσει να νιώθουν τα συναισθήματά τους, να ζουν σύμφωνα με τις αξίες που ανακαλύπτουν μέσα τους και να εκφράζουν ο καθένας τον εαυτό του με το δικό του μοναδικό τρόπο.

Η γενική κατεύθυνση

Για να δούμε αν μπορώ να διατυπώσω πιο συγκεκριμένα αυτό το μοτίβο εξέλιξης που βλέπω στους επισκέπτες και του οποίου προσπάθησα να περιγράψω τα στοιχεία.  Φαίνεται να σημαίνει πως το άτομο κινείται προς το να είναι, συνειδητά και αποδεκτά, η διαδικασία που πράγματι είναι μέσα του. Απομακρύνεται από το να είναι κάτι που δεν είναι, από το να είναι μία πρόσοψη. Δεν προσπαθεί να είναι περισσότερο απ’ ό,τι είναι, με επακόλουθο την ανασφάλεια, ή μία αμυντική υπεροψία. Δεν προσπαθεί να είναι λιγότερο από αυτό που είναι, με συνακόλουθα συναισθήματα τις ενοχές ή την αυτό-υποτίμηση. Ακούει όλο και πιο προσεκτικά τα βαθύτερα μηνύματα της βιολογικής και συναισθηματικής του ύπαρξης και βρίσκει τον εαυτό του να είναι με μεγάλη ακρίβεια και βάθος, εκείνος ο εαυτός που πράγματι είναι. Ένας επισκέπτης, καθώς αρχίζει να διαισθάνεται την κατεύθυνση που παίρνει, αναρωτιέται με έκπληξη και δυσπιστία κατά τη διάρκεια μιας συνάντησης μας, «Εννοείς πως θα ήταν εντάξει να είμαι αυτός που πραγματικά νιώθω;». Η περαιτέρω εμπειρία του, καθώς και πολλών άλλων επισκεπτών, τείνει προς μία καταφατική απάντηση. Το να είναι κανείς αυτός που πράγματι είναι, γίνεται ο δρόμος που φαίνεται να εκτιμά περισσότερο, όταν είναι ελεύθερος να κινηθεί προς όποια κατεύθυνση θέλει. Δεν είναι απλά μία διανοητική επιλογή αξιών, αλλά φαίνεται ν’ αποτελεί την καλύτερη περιγραφή της πειραματικής, προσωρινής και αβέβαιης συμπεριφοράς, με την οποία κινείται εξερευνώντας προς την κατεύθυνση εκείνου που θέλει να είναι.

MEPΙKEΣ ΠAPANOHΣEΙΣ

Σε πολλούς ανθρώπους το μονοπάτι της ζωής που προσπαθώ να περιγράψω δεν τους φαίνεται διόλου ικανοποιητικό. Στο βαθμό που αυτό αποτελεί μία πραγματική διαφορά αξιών, απλά το σέβομαι σαν διαφορά. Αλλά έχω ανακαλύψει ότι μερικές φορές αυτή η απόρριψη οφείλεται σε ορισμένες παρανοήσεις. Θα προσπαθήσω να τις ξεκαθαρίσω όσο μπορώ.

Σημαίνει στασιμότητα;

Σε μερικούς φαίνεται πως το να είναι κανείς ο εαυτός του, σημαίνει να παραμένεις στατικός. Βλέπουν έναν τέτοιο σκοπό σαν συνώνυμο με το να είσαι σταθερός και αμετάβλητος. Τίποτα δεν θα μπορούσε να είναι πιο μακριά από την αλήθεια. Το να είναι κανείς ο εαυτός του σημαίνει να είναι μια εξελικτική πορεία. Η αλλαγή διευκολύνεται και προφανώς μεγιστοποιείται, όταν κάποιος είναι πρόθυμος να είναι αυτός που πράγματι είναι. Άλλωστε το άτομο που αναγκάζεται να καταλήξει στην ψυχοθεραπεία είναι εκείνο που αρνείται τα συναισθήματα και τις εσωτερικές του αντιδράσεις. Συχνά, είναι άτομο που προσπαθούσε επί σειρά ετών ν΄ αλλάξει, αλλά ένιωθε παγιδευμένο σ’ εκείνη ακριβώς τη συμπεριφορά που αντιπαθούσε. Μόνο αν μπορέσει να γίνεται όλο και πιο πολύ ο εαυτός του, δηλαδή εκείνο το κομμάτι του που είχε αρνηθεί, μπορούν να υπάρξουν προοπτικές αλλαγής.

Σημαίνει διαφθορά;

Μία ακόμα συνηθισμένη αντίδραση προς το μονοπάτι της ζωής που περιγράφω, είναι ο φόβος ότι –  αν κάποιος γίνει ο πραγματικός του εαυτός – σημαίνει ότι θα μεταμορφωθεί σε κακό, ανεξέλεγκτο και καταστροφικό άνθρωπο. Θα είναι σαν να ξαμολάει ένα θηρίο στον κόσμο. Αυτή είναι μία άποψη που μου είναι πολύ γνώριμη και την έχω συναντήσει σε όλους σχεδόν τους επισκέπτες μου. «Αν τολμήσω και αφήσω ελεύθερα τα συναισθήματα που έχω φράξει μέσα μου, αν ζούσα ποτέ σύμφωνα με αυτά τα συναισθήματα, αυτό θα ισοδυναμούσε με καταστροφή».

Αυτή είναι η άποψη, άμεσα ή έμμεσα διατυπωμένη, που σχεδόν κάθε επισκέπτης εκφράζει καθώς κινείται προς το να βιώνει τις άγνωστες πλευρές του εαυτού του. Αλλά η συνολική πορεία της ψυχοθεραπευτικής του εμπειρίας διαψεύδει αυτούς τους φόβους. Ανακαλύπτει σταδιακά ότι μπορεί να είναι θυμωμένος, όταν ο θυμός είναι η αληθινή του αντίδραση, αλλά ότι ένας τέτοιος θυμός είναι διάφανος και αποδεκτός) δεν είναι καταστροφικός. Ανακαλύπτει ότι μπορεί να νιώθει φόβο, αλλά με το να επιτρέπει στον αυτό του να φοβάται δεν διαλύεται. Ανακαλύπτει ότι μπορεί να νιώθει οίκτο για τον εαυτό του, χωρίς αυτό να είναι «κακό». Μπορεί να νιώθει και να εκφράζει τα σεξουαλικά του συναισθήματα, ή την «τεμπελιά» του, ή την εχθρότητά του, χωρίς να γίνεται η συντέλεια του κόσμου. Ο λόγος που συμβαίνει αυτό, φαίνεται να είναι πως όσο περισσότερο καταφέρνει και επιτρέπει την ροή αυτών των συναισθημάτων, τόσο περισσότερο τα συναισθήματα αυτά παίρνουν την κατάλληλη θέση στην εσωτερική του πολυπλοκότητα. Ανακαλύπτει ότι έχει κι άλλα συναισθήματα τα οποία σμίγουν και εξισορροπούνται. Νιώθει τρυφερός, ευαίσθητος και ικανός ν’ αγαπά, καθώς και εχθρικός, φιλήδονος, ή θυμωμένος. Νιώθει ενδιαφέρον και ζήλο και περιέργεια, καθώς και τεμπελιά και απάθεια. Νιώθει θαρραλέος και περιπετειώδης, καθώς και φοβισμένος. Τα συναισθήματα του, όταν είναι σε στενή επαφή μαζί τους και αποδέχεται την πολυπλοκότητά τους, λειτουργούν με εποικοδομητική αρμονία, και κάθε άλλο παρά τον εξακοντίζουν προς κάποιο ανεξέλεγκτο μονοπάτι του κακού.

Μερικές φορές κάποια άτομα εκφράζουν τις επιφυλάξεις τους λέγοντας πως αν ο άνθρωπος αφηνόταν ελεύθερος να είναι ο πραγματικός του εαυτός, θα απελευθέρωνε το εσωτερικό του θηρίο. Με διασκεδάζει αυτή η άποψη, γιατί νομίζω μας οδηγεί να ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά στα θηρία. Για παράδειγμα, το λιοντάρι συχνά αποτελεί το σύμβολο του «αρπακτικού θηρίου». Ποιο είναι όμως στην πραγματικότητα; Εκτός από τις περιπτώσεις που έχει εκφυλιστεί από την επαφή του με τους ανθρώπους, έχει πολλά από τα στοιχεία που περιέγραψα. Σίγουρα σκοτώνει όταν πεινάει, αλλά δεν συνεχίζει να σκοτώνει ανεξέλεγκτα, ούτε τρώει παραπάνω απ’ όσο χρειάζεται. Διατηρεί την όμορφη σιλουέτα του πολύ καλύτερα απ’ ό,τι μερικοί από μας. Είναι εξαρτώμενο και ανήμπορο όταν είναι μωρό, αλλά αργότερα εξελίσσεται προς την αυτάρκεια. Είναι εγωκεντρικό και εγωιστικό στην παιδική του ηλικία, αλλά όταν ενηλικιώνεται επιδεικνύει έναν σημαντικό βαθμό συνεργασίας και ταΐζει, φροντίζει και προστατεύει τα μικρά του. Ικανοποιεί τις σεξουαλικές του επιθυμίες, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι επιδίδεται σε άγρια και έκφυλα όργια. Οι διάφορες τάσεις και οι ορμές του συνυπάρχουν μέσα του αρμονικά. Κατά κάποιον τρόπο είναι ένα έμπιστο και εποικοδομητικό μέλος του είδους των λεόντων. Και αυτό που προσπαθώ να πω είναι πως δεν συντρέχει λόγος να νιώθουμε τρόμο στην ιδέα να είναι κανείς πραγματικά και βαθιά μέλος του ανθρώπινου είδους.

Αντίθετα σημαίνει να ζει κάποιος πλήρως και ολοκληρωτικά την πολύπλοκη εξελικτική διαδικασία του να είναι ένα από τα πιο ευαίσθητα και δημιουργικά πλάσματα του πλανήτη μας. Το να είναι κανείς η μοναδικότητά του σαν ανθρώπινο ον, δεν αποτελεί κατά τη δική μου εκτίμηση μία διαδικασία που θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίζουμε σαν κακιά.